Professioneel gebruik van handgereedschap kan leiden tot lichamelijke klachten door langdurige overbelasting. Anderzijds gelden voor huis-, tuin- en keukenproducten dezelfde ergonomische principes vanuit het oogpunt van comfort en gebruiksgemak. Ergonomisch handgereedschap integreert immers oplossingen voor herhaling, houding, kracht, lokale druk en trillingen.
Herhaling
In veel beroepen moet men vaak dezelfde bewegingen elke dag opnieuw frequent herhalen. Typen aan een snelheid van 60 woorden per minuut, betekent aan het einde van de werkdag meer dan 5 ton druk per vinger. Ook hobby’s en het huishouden dragen hun steentje bij: snijden, koken, naaien, zagen, internetten, videogames, viool spelen,… Wanneer men op het einde van de dag alle handbewegingen optelt, dan is de herhaling vaak heel hoog. Oplossingen hiervoor zijn:
- Automatisering
- Efficiëntie verhogen
- Juiste gereedschap selecteren.
Het principe van automatisering wordt veelvuldig toegepast bij handgereedschap voor zowel professioneel als voor thuisgebruik. Efficiënte gereedschappen zijn bijvoorbeeld grasmachines met verschillende vermogens in functie van de oppervlakte. De grootte en het materiaal van verfrollen wordt gekozen in functie van het oppervlak dat geverfd moet worden. Dit maakt het werk sneller en vlotter.
Onnatuurlijke polspositie
De carpale tunnel is de ruimte in de pols waar spieren, pezen, bloedvaten en zenuwen doorlopen. De druk in deze tunnel is het laagst met de pols in een neutrale positie. De hand is ontspannen met gebogen vingers en de voorarm in een middenstand zoals men elkaar een hand geeft. Afwijkingen van deze houding zullen de carpale tunnel doen vernauwen, waardoor de druk toeneemt. Een stelregel om dit risico te vermijden is “buig het handgereedschap in plaats van de pols“.
Handkracht
Gewicht
Om repetitieve handbewegingen te verminderen is handgereedschap vaak elektrisch of pneumatisch aangedreven. Dat betekent echter wel een sterke toename in gewicht. Dit vraagt extra spierkracht om de tool te dragen, precies te positioneren en te stabiliseren. In de eerste plaats probeert men een tool zo licht en compact mogelijk te ontwerpen. Ook de balans van een product verdient de nodige aandacht. Een apparaat wordt best vastgenomen ter hoogte van zijn zwaartepunt. Dit kan men bekomen door ofwel de handgreep te verplaatsen (kruimeldief), ofwel de gewichtsverdeling van de tool aan te passen (boormachine). In industriële omgeving bestaan er ophangsystemen zodat men het handgereedschap met minimale kracht kan gebruiken. Vergelijkbaar is voor een groenwerker het harnas waaraan de bosmaaier ophangt, onmisbaar geworden.
Wrijving tussen hand en tool
De wrijvingscoëfficient tussen het materiaal van het handvat en huid heeft ook zijn invloed op de uitgeoefende handkracht. Rubber heeft een goede wrijving met de huid zodat een rubberen handvat minder kracht vereist. Bij droge handen is er geen voordeel voor een handvat met textuur. Vermijd textuur, tenzij deze een functie heeft.
Grijpwijze
Om de nodige handkracht te reduceren is een krachtgreep te verkiezen boven een precisiegreep tussen de toppen van de vingers. Het is ook beter de kracht uit te oefenen loodrecht op het handvat dan parallel. Een metaalzaag met de handgreep dwars op het zaagblad vereist dus minder kracht dan met de handgreep in het verlengde van het zaagblad. Kleine tandjes maken het werk ook efficiënter.
Grijpwijdte
De aanbevolen grijpwijdtes variëren in functie van de specifieke taken. Als algemene richtlijn bedraagt de diameter van een cilindervormig handvat best rond de 4 cm bij duw- of wrijvingskachten (hamer, elektrische tandenborstel). Voor rotatiekracht is de doorsnede best nog iets groter tot 7 cm (chocopot). Voor precisiegrepen geldt zo een optimale diameter van 1,6 cm (pen, tandenborstel). Zo werken de spieren op hun meest optimale lengte, waarop ze het meeste kracht kunnen leveren.
Handschoenen
Handschoenen zijn een zeer goed middel om de hand te beschermen en torsiekrachten te weerstaan, maar heeft ook nadelen. Doordat het gevoel vermindert, zal de gebruiker het handvat steviger gaan vastgrijpen. Handschoenen verhogen de nodige grijpkracht, terwijl de maximale handkracht juist vermindert. Bij het ontwerp van handgereedschappen kan men rekening houden met bij het gebruik van handschoenen door extra ruimte aan het handvat te voorzien.
Lokale druk
Rechtstreekse druk op de duimmuis kan een zenuw afknellen met bijhorende klachten. Scherpe randen of geprofileerde handvatten liggen nooit goed in de hand. De drukverdeling in de hand kan men verbeteren door voldoende lange handgrepen. Voor houden, trekken en duwen is een ronde of ovale doorsnede van het handvat aanbevolen. Een hoekig handvat zoals bij een schroevendraaier is enkel zinvol wanneer draaikrachten moeten uitgeoefend worden. Om de handkracht gelijkmatig over alle vingers te spreiden is het voordeliger om handvatten lichtjes gekromd te ontwerpen.
Trillingen
Een trillend werktuig vereist een grotere handkracht om het te kunnen vasthouden en te stabiliseren. Spieren die blootgesteld worden aan vibraties vertonen reflexmatig een verhoogde spanning. Andere reden is dat de gevoeligheid van de hand vermindert door trillingen. Hetzelfde geldt voor schokken. Een juiste materiaalkeuze of bekleding met rubber kan de trilling deels absorberen.
Een houten handvat aan een hamer vangt beter de schokken op dan een handgreep uit staal. Tennisraketten uit grafiet leveren een goede trillingsdemping, zeker ten opzichte van de aluminium. Het handvat is dan ook nog eens bekleed met een combinatie van vilt, polyurethaan en aan anti-schokgel.
Andere oplossing is de trillingsbron te isoleren van het handvat. Bij een grasmachine of boor is het handvat verbonden via een absorberend koppelstuk met de aandrijving. Trillingsdempende handvatten zijn bij handgereedschappen zoals drilboor, slijpschijf of kettingzaag een must.
Handgereedschap: principes – hamer – knijptang – metaalzaag – schuurmachine – sneeuwschep – rugzakstofzuiger – heggenschaar – snoeizaag – snoeischaar – vleeshaak – vleesmes – tennisracket