Hulpmiddelen in de zorg zijn een must om de belasting op de rug binnen de aanvaardbare grenzen te houden tijdens het verplaatsen van personen. Manuele transfers van patiënten zijn immers belastend voor het verzorgend personeel. Ze gaan gepaard met tillen en trekken in ongunstige werkhoudingen en met hoge krachten. Daarvoor zijn verschillende hulpmiddelen bedacht:
- Tilliften
- Elektrisch verstelbaar bed
- Tilgordel
- Glijzeil
- Luchtsystemen
- Rolbord
- Verstelbare douchestoel
- Hulpmiddel steunkousen
Tilliften
Het gebruik van tilliften is het meest effectieve hulpmiddel om de belasting op de rug te verminderen. Het aantal keren dat men meer dan 23 kg manueel moet tillen, lag 86% lager dan wanneer er geen tilliften zijn. Over het algemeen kan gesteld worden dat de uitgeoefende krachten met 2/3 afnemen bij tilliften [1].
Toch duurt de verplaatsing van patiënten ook langer bij een tillift. Dit is een belangrijke reden, samen met de onderbezetting, om de tillift niet te gebruiken. Een goede verhouding verpleegkundige/patiënt heeft uiteraard ook zijn effect. Het aantal ongunstige houdingen van de rug neemt af met 33% wanneer er voldoende personeel is [1].
Binnen de mechanische tilliften leiden zowel plafondliften als vloerliften tot minder belasting in de lage rug en schouders. De piekkrachten op de wervelkolom dalen met meer dan 50% in vergelijking met handmatig tillen. Voorwaarde is wel een juist gebruik van de tillift en daar is training voor nodig [2].
Plafondliften scoren wel steeds beter dan vloerliften. Ze zijn beter bereikbaar, nemen minder plaats in, werken sneller in vloeiende bewegingen. Ze vragen minder fysieke inspanning aan de zorgverlener en verhogen het ervaren comfort van de zorgvrager. Toch blijven vloerliften een effectief alternatief wanneer plafondsystemen niet haalbaar zijn [2].
Elektrisch verstelbaar bed
Werken met een hoog-laag bed laat een betere houding van de rug toe. De tijdsduur dat de rug meer dan 30° gebogen of gedraaid wordt, neemt drastisch af (38%). Een elektrisch verstelbaar bed is ook het meest gebruikte hulpmiddel in Nederlandse rusthuizen. In 85% van de gevallen waar een aangepaste werkhoogte van het bed nodig was, gebruikten de verpleegkundigen ook effectief het verstelbare bed [1].
Andere aandachtspunten bij een elektrisch verstelbaar ziekenhuisbed zijn de verstelbare handgrepen en onrusthekkens. Grote wielen met een remsysteem verminderen de duwkracht tijdens het rijden. Voor langere afstand is een richtingswiel aangewezen. Een ziekenhuisbed met een verstelbare rug- en kniehoek maakt ook de semi-Fowler houding mogelijk. Een kantelbaar bed is dan weer nodig voor de Trendelenbrug positie [3].
Tilgordel
Een tilgordel is een gordel met handvaten die de zorgvrager draagt rond zijn middel. Zo heeft de zorgverlener meer grip tijdens de transfers. Hiermee kan deze de zorgvrager helpen rechtstaan in verticale richting of begeleiden tijdens het wandelen. Vermits zonder andere hulpmiddelen de vereiste krachten even hoog blijven, is het effect hiervan beperkt. In het labo zijn er minder afwijkende houdingen en handkrachten, maar de belasting op de rug blijft gelijk. Dat maakt ze minder bruikbaar [2].
Hetzelfde geldt voor opleidingen rond manuele verplaatsingstechnieken. In labo vindt men betere houdingen, maar in praktijkstudies blijft daar niet veel van over. De belasting op de rug blijft dan even hoog. Dat maakt opleidingen rond het manueel verplaatsen ineffectief, tenzij ze gaan over het aanleren van vaardigheden om hulpmiddelen correct te gebruiken [2].
Glijzeil
Een glijzeil is een goed hulpmiddel voor herpositioneren of verplaatsen binnen bed. De lagere wrijvingsweerstand tussen bed en patiënt vermindert de vereiste krachten met 30 tot 50% bij het verplaatsen. Dit zorgt ervoor dat de gemeten handkrachten lager zijn met een glijzeil, alsook de spieractiviteit in de rug. Een gijzeil is effectief om de belasting op de rug te verminderen. Een gijlzeil met een dubbele laag is daarbij het meest efficiënt. Toch kan bij zware patiënten de belasting nog hoog zijn. In dat geval zijn extra oplossingen nodig zoals bijvoorbeeld een tillift [2].
Een glijzeil wordt echter vaak niet benut. Slechts in 14% van de gevallen waar de trekkrachten zonder hulpmiddel heel hoog waren, gebruikten de zorgverleners een glijzeil. Redenen hiervoor waren te weinig kennis, onvoldoende beschikbaarheid van glijzeilen en tijdsgebrek. Toch kunnen verplaatsingen juist sneller gebeuren met een glijzeil. Het was het enige hulpmiddel waarbij de verplaatsingen niet langer duurden dan zonder [1].
Luchtsystemen
Luchtsystemen of luchtgedreven transfermatten verminderen aanzienlijk de krachten die nodig zijn bij horizontale (en verticale) transfers, bijvoorbeeld van bed naar brancard. Biomechanische metingen tonen reducties van meer dan 70% in benodigde trekkrachten. Dat is dus beter dan andere glijsystemen. Luchtsystemen zijn daarom bijzonder effectief bij patiënten met een hoog lichaamsgewicht. [2].
Een belangrijk voordeel van luchtkussens is dat ze niet alleen de belasting voor de zorgverlener verlagen, maar ook het comfort van de patiënt vergroten doordat bewegingen soepeler verlopen. Nadeel is wel dat er vaak een extra handeling nodig is om het luchtsysteem eerst onder de zorgvrager aan te brengen. Het laten liggen van een luchtkussen is niet aangewezen omwille van infectie. De effectiviteit van een luchtsysteem hangt wel af van beschikbaarheid en training: onervaren gebruik kan leiden tot inefficiëntie of alsnog fysieke belasting [2].
Rolbord
Een rolbord is een hulpmiddel dat vooral gebruikt wordt bij het horizontaal verplaatsen van bed naar bed. Het vermindert ook de wrijving en laat de zorgvrager makkelijker glijden. In gecontroleerde omstandigheden is er minder handkracht en spieractiviteit nodig. Toch zijn de resultaten naar effectiviteit of het verminderen van de fysieke belasting minder uitgesproken. In praktijk met bewegende en weerspannige patiënten zijn de resultaten beperkt. De houding van de rug en schouders is beter met een rolbord. Toch kan men deze resultaten niet herhalen in reële werksituaties [2].
Verstelbare douchestoel
Voor zorgtaken is steeds een hoog-laag voorziening nodig. Dat kan gaan om een in hoogte verstelbaar bed, toiletstoel, douchestoel of douchebrancard. Een hoog-laag hulpmiddel laat toe de werkhoogte aan te passen aan de verschillende lichaamslengtes van zorgverleners en zorgvragers.
Een verstelbare douchestoel is handig bij persoonlijke verzorging. Toch werd deze slechts in 50% van de gevallen gebruikt, waar hij eigenlijk nodig was om de belasting aanvaardbaar te krijgen. Reden hiervoor was dat er dikwijls te weinig plaats is om te manoeuvreren [1].
Hulpmiddel steunkousen
Een slide om steunkousen aan en uit te doen, zou eigenlijk altijd gebruikt moeten worden. De benodigde kracht om een steunkous aan te krijgen, bedraagt normaal tussen 10 en 23 kg zonder hulpmiddel. Met een slide vermindert in 98% van de gevallen de uitgeoefende kracht tot minder dan 10 kg. Een rubberen handschoen wordt vaak aangedaan om een betere grip te hebben.
Minder klachten ?
Ergonomische hulpmiddelen zijn effectief om de belasting op de rug te verminderen. Dit betekent daarom nog niet rechtstreeks dat het aantal overbelastingsklachten aan de rug vermindert. De oorzaak van rugpijn is immers multifactorieel. Toch verwachtten de onderzoekers een daling van de rugklachten met 19-51% [1].
Hulpmiddelen passen in een bredere beleidsmatige aanpak. Dat is nodig om de daling in klachten waar te maken. In Nederland beschikt 81% van de rusthuizen over ergocoaches, lokale aanspreekpunten op de afdeling. Een tilprotocol of verplaatsingsprotocol is bovendien goed ingeburgerd. Dit beschrijft per patiënt de nodige hulpmiddelen in functie van de transfer. Hierdoor moet de individuele verpleegkundige niet telkens meer beslissen welke hulpmiddelen nodig zijn, maar wordt dit op maat van de patiënt uitgewerkt.
* Bron:
[1] Koppelaar ea. 2012 The influence of ergonomic devices on mechanical load during patient handling activities in nursing homes. Ann Occup Hyg 45(6): 708-718.
[2] Fray & Davis. 2024 Effectivenss of safe patient handling equipement and techniques: a review of biomechanical studies. Human Factors 66 (10): 2283-2322. https://doi.org/10.1177/00187208231211842
[3] Mehta RK. 2011 Ergonomic evaluation of hospital bed design features during patient handling tasks. Int J Ind Erg 2011; 41: 647-652.
* Hulpmiddelen zorg:
ziekenhuisbed – glijzeil – plafondlift – glijkous – effect hulpmiddelen – medicatiewagen