Ergonomie is het aanpassen van de omgeving aan de mens. Dit kan een product, ruimte of werkplek zijn. Ergonomie zit vervat in ons dagelijks leven, maar is vooral gekend in werksituaties. Het is immers afgeleid van de Griekse woorden ‘ergo’ (werk) en ‘nomos’ (wet). Ergonomie staat daarbij voor gezond en efficiënt werken. Bij het mensgericht ontwerpen speelt ook gebruiksgemak en comfort een rol.
1. Definitie ergonomie
De IEA (International Ergonomics Association) hanteert de volgende definitie:
“Ergonomie (of human factors) is de wetenschappelijke discipline die zich bezig houdt met het begrijpen van de interactie tussen de mens en andere elementen van een systeem. Het is het beroep dat de theorie, principes, gegevens en methodes toepast om zo te ontwerpen dat het menselijk welzijn en de globale prestatie van het systeem geoptimaliseerd wordt.”
Verder worden drie soorten of specialisatiedomeinen afgebakend:
* Fysieke ergonomie houdt rekening met de menselijke anatomie, antropometrie, fysiologie, biomechanica in relatie tot de fysieke activiteit. Relevante topics zijn daarbij de houding, het manueel hanteren van lasten, repetitieve bewegingen, werkplekinrichting, comfort,…
* Cognitieve ergonomie bestudeert de mentale processen zoals perceptie, geheugen, denken en motorische reacties in de interactie tussen mens en systeem. Relevante topics zijn daarbij de mentale belasting, aandacht, begrijpbaarheid, mens-computer interactie, stress,…
* Organisatie ergonomie focust op het optimaliseren van socio-technische systemen zoals organisatiestructuren en –processen. Onderwerpen zijn communicatie, arbeidsorganisatie, werktijden, teamwork, telewerken en kwaliteitszorg.
2. Voorbeelden
Fysieke ergonomie
Auto’s, huizen, tafels en stoelen,… heel de wereld is op maat van de mens gebouwd. Deuren vereisen niet teveel kracht om geopend te worden, een lange borstelsteel maakt bukken overbodig en fietsen hebben verschillende maten om efficiënt kracht te kunnen zetten. In werksituaties richt fysieke ergonomie zich dan vooral op het ontwerpen van een goede houding, kracht en omstandigheden tijdens het zitten, tillen van lasten en staand werken,..
Cognitieve ergonomie
Informatie moet men kunnen vinden, lezen en begrijpen. Denk aan de houdbaarheidsdatum op een verpakking. Een GSM krijgt steeds meer functies, allemaal te vinden in een menustructuur. Belangrijk is echter dat de gebruikers deze mogelijkheden kennen, begrijpen en eenvoudig kunnen gebruiken. Op het werk staat cognitieve ergonomie dan voor begrijpbare informatie, een duidelijke bedieningswijze en het vermijden van eentonig en tempogebonden werk.
Organisatie ergonomie
Een keuken is zo ingericht dat koken en afwassen vlot kunnen verlopen en de loopafstanden beperkt blijven. In arbeidssituaties betekent een goede organisatie bijvoorbeeld een logische flow van processen zonder overbodige handelingen. Een participatieve aanpak bij het ontwerpen van hoe men werkt, resulteert dan in meer tevreden en productieve medewerkers. Voorbeelden zijn rotatie van shiften bij ploegenarbeid, hybride werken thuis en op kantoor, multitasken of net niet, zelfsturende teams,…
3. Criteria ergonomie
Systeemaanpak
Een systeem kan een product, werkplek of ruimte zijn. Ergonomie is daarbij holistisch en multidisciplinair. Dat wil zeggen dat men alle aspecten van een ontwerp bekijkt en alle gebruikers of stakeholders betrekt. Bij het ontwerpen van een product houdt men rekening met de eindgebruiker, operator die het produceert, marketing, verkoop, kwaliteit, duurzaamheid,… Op een werkplek spelen efficiëntie, kwaliteit, samenwerking, techniek, veiligheid en gezondheid, organisatie,… allemaal hun rol.
Ontwerpgericht
De focus van ergonomie ligt op het mensgericht ontwerpen. Dat staat voor het plannen, ontwerpen, evalueren en herontwerpen van systemen, waarbij de mens steeds centraal staat. Het aanpassen van de omgeving aan de mens maakt dat iedereen in een auto past (fysiek), vlot een automaat begrijpt (cognitief) en efficiënt kan werken (organisatie). Dat lukt alleen met een participatieve aanpak waarbij men de verschillende type gebruikers betrekt.
Welzijn en prestatie
Ergonomie heeft steeds een dubbel doel, namelijk het verbeteren van welzijn van de mens en de prestatie van het systeem. Een GPS verhoogt het rijcomfort en brengt de gebruiker ook sneller op zijn bestemming. Een gezonde werkplek zorgt voor minder lichamelijke klachten, maar ook voor een betere samenwerking of minder kosten aan ziekteverzuim. Een ergonoom belicht steeds deze twee aspecten van een ontwerp.
4. Ergonomie op het werk
Ergonomie op het werk is het werk aanpassen aan de mens. Dit is door de wet geregeld om veilig en gezond werken te garanderen. In België bestaat de Welzijnswet die welzijn opsplitst in zeven domeinen. Ergonomie is daar één van, waardoor de focus sterk komt te liggen op de aanpak van fysieke belasting.
Wetgeving ergonomie
In de Codex welzijn op het werk is ook boek VIII specifiek gewijd aan ergonomie. De vier delen bespreken de algemene beginselen, beeldschermen, manueel hanteren van lasten en werk- en rustzitplaatsen. Aanverwant aan ergonomie bespreekt boek V de fysische agentia zoals trillingen, geluid en klimaat.
Risicoanalyse ergonomie
Een centraal begrip in de wetgeving is de risicoanalyse ergonomie. Het is aan de werkgever om alle ergonomische risico’s en risicofactoren in kaart te brengen en hiervoor de gepaste maatregelen te ondernemen.
Ergonomische risico’s zijn dan:
- Tillen
- Trekken en duwen
- Repetitief werken
- Verplaatsen van personen
- Staand werken
- Geknield werken
- Zittend werken
- Werken met beeldschermen
- Werken in extreme houdingen
- Vermoeiend werken
- Werken onder mentale belasting
- Werken in ongunstige omgeving
Voor elk risico bespreekt men dan kwalitatief of berekent men kwantitatief volgende vier groepen van ergonomische risicofactoren:
- Tijd: frequentie, duur, afstand,…
- Intensiteit: gewicht, kracht, continue inspanning,…
- Houding: rug, schouders, polsen, knieën, nek
- Omstandigheden: ruimte, ondergrond, grip, omgeving,…
5. Waarom ergonomie
Ergonomie streeft steeds naar een dubbel doel om zowel het welzijn van de medewerker als de algehele prestatie voor het bedrijf te optimaliseren. Ergonomie kan zo bijdragen aan minder lichamelijke klachten, minder ongevallen, minder ziekteverzuim maar tegelijk is het ook de uitdaging om ook de kwaliteit, klantentevredenheid, efficiëntie,… te verhogen. Het zijn net deze argumenten die het meest doorslaggevend zijn voor de beslisser.
Een schaartafel is efficiënter omdat men niet steeds moet bukken om iets van de grond te tillen. Tegelijk zal men hierdoor in een betere houding kunnen werken wat minder klachten en eventueel ziekteverzuim geeft. Precisiewerk met een camera zodat men op een groot scherm kan kijken komt de kwaliteit van het werk ten goede. Dat is goed voor de klant, maar ook voor de medewerker die zijn nek niet meer steeds moet buigen. De bakken drank in een supermarkt mogen niet te hoog zijn zodat de klanten op een veilige manier de producten kunnen nemen. Dit is uiteraard ook gemakkelijker voor de medewerkers.
Waar fysieke ergonomie vooral gerelateerd is aan het voorkomen van lichamelijke klachten en ziekteverzuim, heeft cognitieve ergonomie vooral impact op arbeidsongevallen. Een vrachtwagenchauffeur die vertrekt aan de kaai terwijl men nog aan het laden is, omdat hij naar het verkeerde groene licht aan het kijken was. Een machine foutief vrijgeven omdat de plaats van de knoppen omgekeerd is aan de plaats van de onderdelen in de machine. Slecht ontwerp dat het waarnemen, begrijpen of beslissen moeilijk maakt, is vaak de oorzaak van ernstige ongelukken.
* Ergonomie
Ontwerpen – kantoor – preventie – risicoanalyse – ergonomie